PANDEMİ NEDİR?
Pandemi kelimesinin kökeni Yunanca tüm anlamına gelen “pan” ve insanlar anlamına gelen “demos” sözcüklerinin birleşiminden gelir. Pandemi geniş bir bölgeye ve birden fazla kıtaya veya dünyaya yayılmış bir hastalık salgını anlamı taşımaktadır. Enfekte insan sayısının istikrarlı olduğu yaygın endemik hastalıklar ise pandemi sınıflamasına dahil edilmez. Ayrıca mevsimsel grip salgınları genellikle pandemi kapsamına girmemektedir.
Tarih boyunca çiçek hastalığı ve tüberküloz gibi bir dizi pandemi vuku bulmuştur. En yıkıcı pandemilerden biri, 14. yüzyılda yaşanan ve tahmini olarak 75 ila 200 milyon insanı öldüren Kara Ölüm yani veba pandemisidir. Günümüzde mevcut pandemiler arasında HIV / AIDS ve COVID-19 hastalığı bulunmaktadır. Tarihte görülmüş diğer kayda değer pandemiler arasında 1918 grip salgını (İspanyol gribi) ve 2009 grip salgını (H1N1) bulunmaktadır.
PANDEMİ TANIMI
Pandemi, çok sayıda insanı etkileyen ve uluslararası sınırları aşan ölçekte meydana gelen bir hastalık salgınıdır. Pandemilerin insanlar için önemli sayılan tarımsal organizmalardan da -hayvancılık, ekin bitkileri, balık ve ağaç türlerinden de- ortaya çıkabildiği düşünülmektedir. Bir hastalık sadece yaygın olduğu veya birçok insanı öldürdüğü için pandemi niteliği kazanmaz. Aynı zamanda bulaşıcı da olmalıdır. Örneğin, kanser birçok ölümden sorumludur ve dünya genelinde yaygındır ancak kanser hastalığı bulaşıcı olmadığı için bir pandemi olarak kabul edilmez.
Dünya Sağlık Örgütü (WHO) daha önce yeni bir grip virüsünün insanlarda ilk birkaç enfeksiyondan bir pandemiye evrilme sürecini tanımlayan altı aşamalı bir sınıflandırma yapmıştır. Bu sınıflandırma, hayvanlara bulaşan bir virüsle başlayıp hayvanların insanları enfekte ettiği birkaç vaka bulunması durumundan, virüsün doğrudan insanlar arasında yayılmaya başlaması aşamalarından oluşur. En son aşamada yeni virüsten kaynaklı enfeksiyonların, insanlar arasında ve dünya genelinde yayılması durumu bulunur ve pandemi ilan edilmesi anlamına gelir.
PANDEMİ AŞAMALARI
Dünya sağlık örgütünün daha önce uyguladığı sınıflama aşağıda özetlenmiştir.
Faz 1:
Hayvanlar arasında dolaşan yaygın virüsler bulunmakla birlikte insanlarda enfeksiyona neden olduğu henüz bildirilmemiştir.
Faz 2:
Evcilleştirilmiş veya vahşi hayvanlar arasında dolaşan bir hayvan virüsünün insanlarda enfeksiyona neden olduğu bilinmektedir. Vaka sayısı sınırlıdır ancak potansiyel bir pandemik tehdit olarak kabul edilir.
Faz 3:
Bir hayvan konaklı veya insan/hayvan konaklı genetik uyum gösteren bir virüs, tek tük görülen vakalara veya sayısı çok yüksek sayılmayacak bir grup insanda hastalığa neden olmuştur, ancak topluluk düzeyinde salgın nitelemesi yapılabilmek için yeterli insandan insana bulaşma bulunmamaktadır. Bazı durumlarda, örneğin enfekte olmuş bir kişi ile korunmasız bir bakıcı arasında yakın temas olduğunda sınırlı insandan insana bulaşma görülebilir. Bununla birlikte bu tür sınırlı koşullar altında bulaşma durumu, virüsün pandemi ilan edilmesi için gerekli olan insanlar arasında bulaşabilirlik özelliği kazandığını göstermez.
Faz 4:
“Toplum düzeyinde” salgına neden olabilen bir hayvan veya insan-hayvan virüsünün, insandan insana bulaşma özelliğinin doğrulanması ile karakterizedir. Bir toplulukta sürekli hastalık salgınlarına neden olma yeteneği, pandemi riskinde önemli bir yukarı doğru kaymaya işaret eder. Böyle bir olaydan şüphelenen veya doğrulayan herhangi bir ülke, durumun birlikte değerlendirilebilmesi ve hızlı bir pandemik çevreleme operasyonunun uygulanması hali için DSÖ ile kosültasyon yapmalıdır. Faz 4, bir pandemi riskinde ciddi bir artışa işaret eder ancak bir pandeminin kaçınılmaz olduğu anlamına gelmez.
Faz 5:
Virüsün bir DSÖ bölgesindeki (örneğin WHO Avrupa) en az iki ülkeye ve insandan insana yayılması ile karakterizedir. Çoğu ülke bu aşamada henüz etkilenmeyecek olsa da, 5. Aşama bildirimi bir pandeminin çok yakında olduğuna işaret etmektedir. Planlanan etki azaltma önlemlerinin organizasyonunu, iletişimini ve uygulanmasını sonuçlandırma süresinin kısa olduğuna dair güçlü bir işarettir.
Faz 6:
Pandemi evresidir. 5. Evre’de tanımlanan kriterlere ek olarak, farklı bir DSÖ bölgesindeki en az bir ülkede daha topluluk düzeyinde yayılan hastalık bulunmaktadır. DSÖ tarafından bu aşamada pandemi ilan edilir. Faz 6 ile birlikte hastalığın tüm dünyada ve çok geniş bölgelerde yayılması, dünya genelinde önemli sayıda insanın hastalıktan etkilenmesi beklenmektedir. Pandemiyi kontrol altında tutma faaliyetleri multisektörel katılımla koordine ve katı şekilde yürürlüğe konulmalıdır.